ბავშვები და ჯანსაღი კვების ანბანი
თარიღი: 07 თებერვალი, 2024
დღეს იშვიათად თუ გაიგონებთ ეზოდან პატარების ჟრიამულს. კომპიუტერების საუკუნეში ბავშვები მთელ თავისუფალ დროს ელექტრომოწყობილობებთან ატარებენ. ცხოვრების პასიურ წესს ტკბილეულისა და ფასტფუდის მრავალფეროვნებაც ემატება. რა გასაკვირია, რომ სიმსუქნე და მისი თანმხლები დაავადებები მთელ მსოფლიოში ჯანდაცვის ერთ-ერთ აქტუალურ პრობლემად იქცა.
მაინც რა არის ბავშვისთვის სასარგებლო და რა – მავნებელი? რას გულისხმობს ჯანსაღი კვება და როგორ ჩამოვუყალიბოთ სწორი კვების კულტურა ჩვენს პატარას? ამ საკითხებზე სასაუბროდ “ავერსის კლინიკის” ექიმს, პედიატრ ნინო არაბიძეს ვესტუმრეთ.
ქალბატონო ნინო, რას გულისხმობს რაციონალური, დაბალანსებული კვება და რატომ არის ის ბავშვისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი?
კვება ბავშვის ნორმალური ზრდა-განვითარების განმსაზღვრელი ერთ-ერთი ფაქტორია და გავლენას ახდენს მის ჯანმრთელობაზე მოზრდილ ასაკში. სწორედ საკვებიდან იღებს ორგანიზმი იმ ნივთიერებებს, რომლებიც მას მეტაბოლური ცვლისთვის, ახალი უჯრედებისა და ქსოვილების შენებისთვის სჭირდება, იღებს კალორიებს, რომლებიც შემდგომ ორგანიზმის ენერგეტიკულ ხარჯებს უზრუნველყოფს. ჯანსაღი კვება კი სხვა არაფერია, თუ არა ნუტრიენტების – ცილების, ცხიმების, ნახშირწყლების, ვიტამინებისა და მინერალების – დაბალანსებული და ოპტიმალური ოდენობით მიღება ასაკისა და სქესის მიხედვით, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სხეულის ზრდისა და განვითარების პერიოდში.
ადრეულ ასაკში არარაციონალურმა და არასრულფასოვანმა კვებამ შესაძლოა შეაფერხოს სხეულის ზრდა, გონებრივი, ინტელექტუალური და მოტორული უნარების განვითარება, გაზარდოს ავადობისა და სიკვდილიანობის რისკი. ზრდასრულ ასაკში განვითარებული დაავადებების, მათ შორის – ქრონიკულის, ერთ-ერთი მიზეზი ხშირად სწორედ ადრეულ ასაკში არაჯანსაღი კვებაა.
ბუნებრივი კვება, საუკეთესო შემთხვევაში – ორ წლამდე, დამატებითი კვების დროული დაწყება, ასაკის შესაბამისი საკვების მიწოდება ბავშვის ჯანმრთელობას მტკიცე საფუძველს უყრის.
როგორ იცვლება კვების მოდელი ასაკის მიხედვით? რომელი ასაკია განსაკუთრებით საყურადღებო?
კვების ტიპი, საკვების მოცულობა და შემადგენლობა, კვების ჯერადობა ასაკსა და ბავშვის ჯანმრთელობის მდგომარეობაზეა დამოკიდებული.
ექვს თვემდე ჩვილი (გარდა გამონაკლისი შემთხვევებისა) მხოლოდ ძუძუთი უნდა იკვებებოდეს და საკვებს მოთხოვნისამებრ იღებდეს. დედის რძე შეიცავს ჩვილისთვის საჭირო ყველა ნივთიერებას – ცილას, ცხიმს, ნახშირწყლებს, მიკრო- და მაკროელემენტებს, ვიტამინებს, ფერმენტებს, ჰორმონებს, ანტისხეულებს, წყალს, თანაც ამ ყველაფერს – ოპტიმალური რაოდენობით.
გარდა ამისა, დედის რძე სტერილური და ადვილად მოსანელებელია. მისი შემადგენლობა, ენერგეტიკული ღირებულება და ოდენობა ბავშვის ასაკის შესაბამისად იცვლება. დედის რძე ჩვილს იცავს ისეთი დაავადებებისგან, როგორიც არის ნაწლავის და სასუნთქი გზების ინფექციები, ოტიტი, ბაქტერიული მენინგიტი, უეცარი სიკვდილის სინდრომი, ხელს უწყობს მის ფსიქომოტორულ განვითარებას. კვლევებით დადგენილია, რომ მოზრდილებს, რომლებიც ჩვილ ასაკში ძუძუს წოვდნენ, საშუალოდ უფრო მაღალი ინტელექტის კოეფიციენტი აქვთ, ვიდრე ხელოვნური საკვებით გაზრდილებს. ექსკლუზიურად ძუძუთი კვებას შეუძლია, თავიდან აგვაცილოს ალერგიული დაავადებების, პუბერტატულ და ზრდასრულ ასაკში სიმსუქნის, შაქრიანი დიაბეტის, გულ-სისხლძარღვთა, და გასტროენტეროლოგიური დაავადებების, ასევე – ზოგიერთი ონკოლოგიური დაავადების განვითარება.
დაბოლოს, ძუძუთი კვება კომფორტული და ხარჯეფექტურია.
ჰიპოგალაქტიისა (რძის გამოყოფის შემცირება) და აგალაქტიის (მშობიარობის შემდეგ რძის სეკრეციის შეწყვეტა) დროს შეიძლება როგორც დონორის რძის, ისე რძის ფორმულის (ხელოვნური ნარევის) გამოყენება. დონორის რძის მიცემამდე დონორს უნდა ჩაუტარდეს კვლევები აივ ინფექციაზე, ადამიანის თ-უჯრედოვანი ლეიკემიის ვირუს ტიპ 1-ზე.
ძუძუთი კვება, როგორც ვთქვით, სასურველია ორ წლამდე გაგრძელდეს. თუმცა 6 თვიდან ჩვილს დამატებითი საკვებიც უნდა მივცეთ. დამატებითი კვების დაწყების დრო ინდივიდუალურია. გასათვალისწინებელია, რამდენად არის ჩვილი მზად ნახევრად მყარი საკვების მისაღებად (კარგად უნდა იჭერდეს თავს, შეეძლოს სავარძელში დამოუკიდებლად ჯდომა, კოვზით საკვების მიღება).
ერთი წლის ბავშვს უკვე აქვს კბილები. მისი საღეჭი კუნთები საკმაოდ განვითარებულია, იხვეწება გემოს შეგრძნება. ამ პერიოდში საჭმლის მომნელებელი ტრაქტი მზად არის უფრო მრავალფეროვანი საკვების გადასამუშავებლად. უკვე შეგვიძლია, ნახევრად მყართან ერთად მყარი საკვებიც მივცეთ პატარას და ნელა-ნელა საერთო სამზარეულოზე გადავიყვანოთ.
დამატებითი კვება თანდათანობით, მონოკომპონენტური საკვებით იწყება. განსაზღვრული პერიოდულობით ვამატებთ ახალ ინგრედიენტებს, საბოლოოდ კი, მოზრდილ ასაკში, დღიურ რაციონს ისე ვანაწილებთ, რომ პროდუქტების ნახევარი მოდიოდეს ხილისა და ბოსტნეულის წილად, ამ უკანასკნელის უპირატესობით, მეორე ნახევარი კი – ცილისა და მარცვლეულისა.
რითია საშიში მონოკომპონენტური კვება მოზრდილ ასაკში?
მართალია, კვების საკითხში ბავშვების უმრავლესობა ჭირვეულია, მაგრამ აუცილებელია, ბავშვის რაციონი მრავალფეროვანი იყოს, რათა ენერგიასთან ერთად ორგანიზმმა საჭირო ამინმჟავები, ცილები, ცხიმები, ნახშირწყლები, ფერმენტები და მიკრო- თუ მაკროელემენტები მიიღოს.
პროდუქტებს ოთხ ძირითადად ჯგუფად ყოფენ:
1. ხორცი, ზღვის პროდუქტები, კვერცხი, პარკოსნები, თესლეული, თხილეული;
2. რძე, რძის ნაწარმი;
3. მარცვლეული, ბურღულეული;
4. ხილი, ბოსტნეული.
პირველი ჯგუფი მოიცავს ცხოველის (საქონლის, ღორის, კურდღლის) ხორცს, ფრინველის (ქათმის, ინდაურის) ხორცს, ზღვის პროდუქტებს (თევზეული), კვერცხს, თხილეულს და თესლეულს (გოგრის თესლს, სეზამს, მზესუმზირას). ამ ჯგუფის პროდუქტები ენერგიის, ცილების, ცხიმების (ხორცი უმთავრესად – ნაჯერის, ზღვის პროდუქტები და თხილეული – უჯერის), ნახშირწყლების (განსაკუთრებით პარკოსნები), ვიტამინების (B12, ნიაცინი, თიამინი) და მინერალების (რკინა, თუთია, სელენი, მაგნიუმი, კალიუმი, ფოსფორი) წყაროა.
რძე და რძის ნაწარმი კალციუმის მნიშვნელოვან წყაროდ მიიჩნევა. გარდა ამისა, მდიდარია B ჯგუფის ვიტამინებით და მაღალი ხარისხის ცილებით. ამ ჯგუფის საკვებს უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ძვალსახსროვანი სისტემის, ჯანსაღი კბილების ჩამოყალიბებისთვის, სისხლწარმოქმნისთვის და სხვა.
რძისა და მისი ნაწარმის არჩევისას ყურადღება მიაქციეთ ცხიმისა და შაქრის შემცველობას. უპირატესობა მიანიჭეთ უცხიმო და ნაკლებცხიმიან პროდუქტებს შაქრის შემცველი დანამატების გარეშე.
იმისთვის, რომ ბავშვმა ადეკვატური ოდენობის ვიტამინები და მინერალები მიიღოს, დღეში სულ მცირე, სამი ულუფა ბოსტნეული და ორი ულუფა ხილი უნდა შეჭამოს. ხილ-ბოსტნეული უჯრედისის მნიშვნელოვანი წყაროც არის, უჯრედისი კი დიდ როლს ასრულებს საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის გამართულ მუშაობაში, აძლიერებს იმუნურ სისტემას, ნაკლებკალორიულია, აჩენს დანაყრების შეგრძნებას და ხელს უწყობს ჯანმრთელი წონის შენარჩუნებას.
პური, მაკარონი, ბრინჯი ენერგიის მნიშვნელოვანი წყაროა. ამასთან, მთლიანი, გაუფცქვნელი და დაუმუშავებელი მარცვლეული და მისი ნაწარმი მდიდარია ვიტამინებით, მინერალებით, უჯრედისით, უჯერი ცხიმოვანი მჟავებით, რასაც ბავშვები თეთრი ფქვილისა და მისი პროდუქტებისგან ვერ იღებენ.
კვებას მონოკომპონენტურს ვუწოდებთ, როდესაც რაციონი ერთფეროვანია და ბავშვი ვერ იღებს ზრდა-განვითარებისთვის საჭირო ყველა ნივთიერებას. მაგალითად, თუ ბავშვს არ უყვარს რძე და რძის ნაწარმი, ის ვერ მიიღებს საკმარისი რაოდენობის კალციუმს და ფოსფორს, რამაც შესაძლოა ძვლოვანი სისტემის განვითარების დარღვევაც კი გამოიწვიოს. თუ მენიუდან ამოვიღებთ ხორცს, შესაძლოა, ანემია განუვითარდეს და ასე შემდეგ. განვითარების დარღვევების აღმოსაფხვრელად ზოგჯერ საჭირო ხდება კვებითი დანამატების გამოყენება, თუმცა მათი საჭიროებაც და ოდენობაც პედიატრმა უნდა განსაზღვროს.
რამდენჯერ უნდა მიიღოს საკვები ბავშვმა დღის განმავლობაში და რა ინტერვალით? უნდა ჭამოს თუ არა ძილის წინ?
ასაკთან ერთად იცვლება რაციონიც და კვების რეჟიმიც. ექსკლუზიურად ძუძუთი კვების დროს ექვს თვემდე ჩვილს თავისუფალი რეჟიმით, მისივე მოთხოვნის შესაბამისად ვაწოვებთ. ამ დროს ღამით კვებაც მნიშვნელოვანია.
ექვსი თვიდან, დამატებითი კვების დაწყებისას, საჭიროა რეჟიმის დაგეგმვაც. კვებათა შორის ინტერვალი, სასურველია, 3,5-4 საათი იყოს. შუალედებში ერთ-ორჯერ შეიძლება ხილფაფით წახემსება.
1-1,5 წლის ასაკში რეკომენდებულია დღე-ღამეში შვიდ-ათჯერ კვება. კვებათა შორის ინტერვალი არ უნდა აღმატებოდეს 3 საათს. წოვა გრძელდება 15-30 წუთს, იშვიათად – 40 წუთს. ხელოვნური კვების დროს ვიცავთ კვებათა შორის ინტერვალს, განსაკუთრებით – ღამით, მინიმუმ 6 საათს.
ორი წლიდან რეკომენდებულია დღეში სამი ძირითადი კვება: საუზმე, სადილი, ვახშამი, – შეიძლება ოთხიც, – და ერთი ან ორი წახემსება.
სასურველია, დავიცვათ კვების რუტინა. ამ დროს ბავშვს ერთსა და იმავე დროს შივდება და საჭმლის მომნელებელი ტრაქტი ერთსა და იმავე დროს ემზადება საკვების მისაღებად. ასეთი ბავშვები ზრდასრულ ასაკშიც უფრო ორგანიზებულები არიან, მოწესრიგებულ კვებასთან ერთად ისინი სწორად ანაწილებენ მეცადინეობისა და გართობის დროს.
ერთი წლიდან სასურველია, ბავშვს დაძინებამდე 2-3 საათით ადრე ვაჭამოთ.
რისგან უნდა შედგებოდეს დღიური რაციონი?
დღის განმავლობაში ბავშვმა პროდუქტების ოთხივე ჯგუფიდან უნდა მიიღოს საკვები.
ძალიან მნიშვნელოვანია საუზმე, რადგან მის წილად დღიური კალორაჟის 30% მოდის. საუზმეზე კარგია ნახშირწყლებით (წიწიბურას, შვრიის ფაფა) და ცილებით (რძე, რძის პროდუქტები) მდიდარი საკვების მიღება.
სადილზე ბავშვმა უნდა მიიღოს ბოსტნეული, ხორცი, თევზი, პარკოსნები. თუ წვნიანი არ უყვარს, შეიძლება, მის ნაცვლად ბოსტნეულის პიურე მივცეთ.
კვირაში სამ-ოთხჯერ სასურველია საქონლის, კურდღლის, ინდაურის, ქათმის, ღორის მოხარშული ხორცის მიცემა. თუ ბავშვი უარს ამბობს ხორციან კერძზე, შეგვიძლია, ის ცილით მდიდარი პარკოსნებით – ლობიოთი, ბარდით, ოსპით – ჩავანაცვლოთ.
თევზი და ზღვის პროდუქტები, სასურველია, მენიუში 8 თვიდან ჩავრთოთ კვირაში ორჯერ მაინც.
ვახშამი უნდა იყოს ნაკლებკალორიული და ადვილად გადასამუშავებელი პროდუქტებისგან (ხაჭო, მაწონი,) მომზადებული.
პური საჭირო და სასარგებლო პროდუქტია, რადგან სახამებელს, მინერალებს, B ჯუფის ვიტამინებს და უჯრედისს შეიცავს. შეგვიძლია, ბავშვს ის 8-10 თვიდან მივცეთ. თუმცა მაღალი ხარისხის თეთრი ფქვილისგან გამომცხვარ პურს დაბალი ბიოლოგიური ღირებულება აქვს, რადგან თითქმის არ შეიცავს ვიტამინებს, მინერალებს და უჯრედისს, ხოლო სახამებლით მდიდარია, ამიტომ მალე ანაყრებს. უკეთესია, ბავშვს ხორბლის, ჭვავის, ქერის ან ქატოს დაუცეხვავი მარცვლისგან მომზადებული დამზადებული პური შევთავაზოთ.
კარტოფილი, ბრინჯი თუ მაკარონი?
კარტოფილი, ბრინჯი და მაკარონი ძალიან მდიდარია ნახშირწყლებით, ამიტომ მათი ზომიერი და გონივრული გამოყენება გვმართებს.
კარტოფილი შეიცავს C, B6 ვიტამინებს, ასევე – კალიუმს, ქოლინს, რომლებიც ხელს უწყობს გულ-სისხლძარღვთა და ნერვული სისტემის ნორმალურ ფუნქციობას. მასში არ შედის ცილა გლუტენი, ამიტომ მშვენიერი არჩევანია მათთვის, ვისაც კუჭ-ნაწლავის პრობლემა, მაგალითად, ცელიაკია აქვს. კარტოფილში მაღალია წყლის და დაბალია ცხიმის შემცველობა, ამიტომ მოხარშული ან ორთქლით დამუშავებული კარტოფილი დაბალკალორიული და სასარგებლოა, რასაც ვერ ვიტყვით შემწვარზე. მართალია, შემწვარი კარტოფილი მოხარშულთან შედარებით მეტ კალიუმს შეიცავს, მაგრამ მაღალკალორიულია, რადგან ცხიმით არის გაჯერებული. იგივე შეიძლება ითქვას კარტოფილის ჩიპსებსა და ფრიზე. ამიტომ მათ მიმართ უფრო მეტი სიფრთხილეა საჭირო.
ბრინჯი შესანიშნავი გარნირია. ის ნახშირწყლების, ცილების, მინერალების (კალიუმი, კალციუმი, მაგნიუმი, ფოსფორი) წყაროს წარმოადგენს, მაგრამ მხოლოდ დაუმუშავებელი, ყავისფერი ბრინჯი. თეთრი ბრინჯის გლიკემიური ინდექსი გაცილებით მაღალია, ამიტომ ისიც ზომიერად უნდა მივიღოთ. არც ბრინჯი შეიცავს გლუტენს.
მაკარონი, ისევე როგორც პური, ფქვილისგან მზადდება. მისი ღირებულება იმაზეა დამოკიდებული, როგორი ფქვილისგან იწარმოება. უმაღლესი ხარისხის ფქვილისგან დამზადებული მაკარონი ღარიბია ვიტამინებითა და მინერალებით, აქვს მაღალი გლიკემიური ინდექსი, ამიტომ ამ პროდუქტთანაც სიფრთხილეა საჭირო.
ცხიმები
ცხიმები სხვადასხვა სახისაა – უჯერი (კარგი ცხიმები), ნაჯერი და ტრანსცხიმები (ცუდი ცხიმები).
უჯერი ცხიმებით მდიდარია მცენარეული ზეთები: ზეითუნის, კანოლას, მზესუმზირას, სოიის და სიმინდის. ასევე – თევზი, თხილეული და თესლეული. საკვებში მათი გამოყენება ამცირებს ზოგიერთი ქრონიკული დაავადების განვითარების რისკს.
ნაჯერ ცხიმებს შეიცავს წითელი ხორცი, კარაქი, ყველი, ნაყინი, ზოგიერთი მცენარეული ცხიმი, მაგალითად, ქოქოსისა და პალმის ზეთები. რეკომენდებულია ასეთი საკვების შეზღუდვა.
ტრანსცხიმები (მავნე ცხიმები) – მარგარინი და სხვა კულინარიული ცხიმები – უმთავრესად დამუშავებულ საკვებში გვხვდება: ნამცხვრებში, პოპკორნში, ჩიპსებში, კრეკერებში, ცომის ფირფიტებში... ბუნებრივი სახით მათ მცირე რაოდენობით შეიცავს ხორცი და რძის პროდუქტები. ეს ცხიმები ზრდის ათეროსკლეროზის, ძუძუსა და პროსტატის კიბოს, ჭარბი წონის, დიაბეტის განვითარების რისკს, ამიტომ შეძლებისდაგვარად უნდა უნდა ამოვიღოთ კვების რაციონიდან.
ტკბილეული
საკონდიტრო ნაწარმის, ჯემებისა და მურაბების, შოკოლადისა და სხვა კანფეტების, ტკბილი სასმელებისა და ყოველივე იმის წილი, რაც შაქარს შეიცავს, არ უნდა აღემატებოდეს დღიური კალორაჟის 10%-ს. ასეთი პროდუქტების ყოველდღიური ოდენობა დაახლოებით ბავშვის ერთ მუჭს უნდა შეესაბამებოდეს.
სითხე
რამდენი სითხე უნდა მიიღოს ბავშვმა?
ექვს თვემდე ჩვილს წყალი არ სჭირდება, რადგან სითხის მოთხოვნილებას სავსებით აკმაყოფილებს დედის რძე ან ხელოვნური საკვები, ექვსი თვიდან კი დამატებით საკვებთან ერთად წყალიც უნდა მივაწოდოთ. ბავშვმა უნდა მიიღოს იმდენი სითხე, რამდენიც ფიზიკური აქტივობის, შარდვისა თუ დეფეკაციის დროს დაკარგა.
სითხის მოთხოვნილება ასაკთან ერთად იცვლება. ერთ წლამდე რეკომენდებულია 1 კგ-ზე 10-15 მლ, ზაფხულის ცხელ თვეებში – შედარებით მეტიც, 1-დან 3 წლამდე – 100 მლ, შეიძლება ცოტა მეტიც. სკოლამდელ და სასკოლო ასაკში, რაც უფრო იმატებს ფიზიკური აქტიურობა, მით უფრო მეტი სითხე უნდა მიიღოს ბავშვმა. სითხის მიღება აუცილებლად უნდა აკონტროლოს მშობელმა.
სითხის უდიდესი ნაწილი წყალი უნდა იყოს. შეზღუდული ოდენობით შეიძლება მივცეთ უგაზო მინერალური წყალი, ახალგამოწურული ხილის წვენი, ჩირის თერმულად დაუმუშავებელი კომპოტი დამატკბობლის გარეშე.
მაქსიმალურად შეზღუდეთ გაზიანი, ტკბილი სასმელები, ჩაი, რომელიც შეიცავს ტანინებს და ხელს უშლის რკინისა და სხვა ელემენტების ათვისებას.
როგორ მივაჩვიოთ ბავშვი ჯანსაღ კვებას?
თუ თქვენი შვილი არ ჭამს ბოსტნეულს ან რძის ნაწარმს, ნუ დანებდებით, ხშირ-ხშირად შესთავაზეთ, ოღონდ ეცადეთ, არ დააძალოთ.
• შვილთან ერთად მოიფიქრეთ, რას მოამზადებთ სადილად ან ვახშმად, ისე, რომ ჯანსაღი კვების პრინციპებს არ გადაუხვიოთ. შვილი მომზადების პროცესშიც ჩართეთ.
• თუ თქვენი შვილი უარს ამბობს ხორცზე, გაიარეთ კონსულტაცია პედიატრთან, რადგან როცა საქმე მოზარდს ეხება, ვეგეტარიანული კვების დროს ბევრი რამ არის გასათვალისწინებელი.
• სწორი კვების კულტურა ბავშვს დაბადებიდანვე უნდა ჩამოვუყალიბოთ. შეიძინეთ მხოლოდ ჯანსაღი საკვები, შესთავაზეთ პატარას მხოლოდ დაბალანსებული რაციონი. კონტროლის ნაცვლად აჩვენეთ პირადი მაგალითი – მცირეწლოვანი ბავშვები ბევრ რამეს მიბაძვით სწავლობენ.
როცა მშობლები ჯანსაღად იკვებებიან, შვილებიც იმავეს ეჩვევიან და პირიქით, ბავშვობაში ჯანსაღი კვების წესების ჩამოყალიბება მნიშვნელოვანი საფუძველია იმისთვის, რომ დიდობაშიც ჯანსაღად ვიკვებოთ.
წყარო: ჟურნალი "ავერსი"